زانوی ضربدری یا پای ضربدری (Genu valgum) یک ناهنجاری شایع در بخش پایینی پا است که معمولاً در کودکان نوپا، کودکان در سنین پیش از دبستان و سال‌های اول دبستان مشاهده می‌شود. در زانوی ضربدری، اندام‌های پایینی بدن به سمت داخل چرخیده و باعث می‌شوند زانوها به یکدیگر نزدیک شده و قوزک‌ها فاصله‌ای از هم داشته باشند. این وضعیت معمولاً برای اولین بار در اواخر دوران نوپایی کودک (12 تا 36 ماهگی) مشاهده می‌شود. والدین اغلب متوجه می‌شوند که زانوهای کودک در هنگام راه رفتن حالت برون‌زدگی دارند، اما تا سن ۳ سالگی، زانوهای کودک به حالت ضربدری تغییر می‌کنند. شدت پای ضربدری در سن ۳ سالگی در حالت بیشترین خود است، اما معمولاً بعد از ۷ تا ۸ سالگی به طور خودبخود بهبود می‌یابد. علاوه بر این، زانوی ضربدری در دختران کمی بیشتر از پسران دیده می‌شود.

انواع این عارضه

عارضه پای ضربدری، در دو نوع زیر است:
• نوع فیزیولوژیکی که این شایعترین نوع بوده، و نتیجه طبیعی رشد و نمو است.
• نوع پاتالوژیک:
– راشیتیسم یا نرمی استخوان
– شکستگی پهنهٔ استخوان یا متافیز بالای استخوان درشت‌نی (شفت) که گاهی اوقات به نام “پدیده Cozen” هم شناخته می‌شود.
– مالتیپل اپی فیزیال دیسپلازیا (Multiple epiphyseal dysplasia بیماری وراثتی مربوط به استخوان و غضروف است که انتهای استخوان‌های پا را درگیر می‌کند.)

رشد و نمو در کودکان

پای پرانتزی و پای ضربدری، که یک نگرانی مشترک برای والدین هستند، در درجه اول به پروسه طبیعی رشد و نمو کودک مربوط می‌شود. با این حال، تنها تعداد بسیار کمی از کودکان نیاز به درمان دارند. اطلاع از چگونگی تغییرات پاهای کودکان در روند رشدشان، برای شناخت این مشکلات (پای پرانتزی و پای ضربدری) اهمیت دارد.
به طور معمول اکثر کودکان در طول رشدشان ، طی یک دوره به طور نسبی دچار پای پرانتزی یا پای ضربدری می‌شوند. پای پرانتزی فیزیولوژیکی و زانوی ضربدری بر توانایی کودک در چهار دست و پا رفتن، راه رفتن، دویدن یا بازی کردن اثری نمی‌گزارد. بعضی از کودکان ممکن است طوری راه بروند که پنجه‌ پاهایشان به سمت داخل چرخیده باشد، بیشتر سکندری بخورند و تعادلشان را از دست بدهند و یا نسبت به کودکان هم‌سن و سال خود دست و پا چلفتی‌تر به نظر برسند، و در بعضی کودکان در انتهای منحنی رشد طبیعی، ممکن است پاها به شدت پرانتزی یا ضربدری باشند. با این حال، در اغلب کودکان این‌مسائل نشانه‌های پای پرانتزی و پای ضربدری است که در اکثر کودکان وجود داشته و به طور معمول از بین می‌رود.
آنچه در زیر می‌آید مراحل رشد و نمو طبیعی کودکان ، از ابتدای تولد تا سن 10 سالگی است:
• از ابتدای تولد تا 18 ماهگی، پاهای کودک در ابتدا حالت چنبری (پرانتزی) دارد، که باعث می‌شود کودکان نوپا اغلب با پاهای دور از هم راه بروند.
• هنگامی که کودک بین یک و نیم تا دو و نیم سالگی است، پاها معمولا صاف هستند.
• تا سن 3 الی 4 سالگی، پاهای کودک به طور معمول حالت ضربدری به خود می‌گیرند (زانوی ضربدری).
• در نهایت، تا سن 8 الی 10 سالگی، پاهای کودک به شکل و حالتی درخواهد آمد که احتمالا در بزرگسالی‌شان خواهد بود.
علل و عوامل ایجاد پای ضربدری

زانوی ضربدری در سال‌های اول زندگی امری طبیعی است. اما اگر علائم شدید و طولانی‌تر شوند، والدین باید درمان زانوی ضربدری کودک خود را شروع کنند. شایع‌ترین علت پای ضربدری ، کمبود کلسیم در بدن است که بعدها می‌تواند منجر به مشکلاتی چون راشیتیسم شود.
زانوی ضربدری پاتولوژیک ممکن است در اثر بعضی بیماری‌های عصب‌شناختی مانند فلج مغزی یا اسپینا بیفیدا (کمر باز یا بیرون‌زدگی نخاع)، در نتیجه تغییر کشش عضلات روی استخوان‌ها رخ دهد.
بنابراین پای ضربدری پاتولوژیک ممکن است یکی از علائم اولیه یک اختلال اساسی باشد. هنگامی که پای ضربدری پاتولوژیک همراه با علائم دیگری مثل کوتاهی قد و دیگر موارد تراز نبودن استخوان‌ها و مفاصل مشاهده شود، ممکن است نتیجه دیسپلازی اسکلتی یا اختلالات استخوانی متابولیک باشد.
چاقی در دوران نوجوانی نیز با موارد شدیدتر زانوی ضربدری مرتبط بوده و بیشتر در کودکانی که کف پاهای صافی دارند و افرادی که دچار هایپرموبیلیتی مفاصلند (یعنی مفاصلشان بیش از حد انعطاف‌پذیر است)، دیده می‌شود.
عارضه پای ضربدری در نتیجه آسیب‌دیدگی استخوان درشت‌نی نیز ممکن است ایجاد شود، در این صورت عارضه تنها در یکی از ‌زانوها به وجود می‌آید.

علائم عارضه زانوی ضربدری

علائم زانوی ضربدری، حتی در افرادی با حالت ضربدری بسیار خفیف یا ملایم در زانو، معمولا بسیار واضح هستند. برخی از نشانه‌های رایج این ناهنجاری عبارتند از:
 قدم برداشتن غیر عادی در هنگام راه رفتن
 زانوها به طور مداوم یکدیگر را لمس می‌کنند یا به هم ساییده می‌شوند، در حالی که مچ پاها این طور نیستند
 فاصله بین قوزک داخلی پاها هنگام صاف ایستادن بیش از 3 اینچ (8 سانتیمتر) است
 زانوها به شدت به سمت داخل چرخیده‌اند
 زاویه زانوها نابرابر است
 زانوی ضربدری با زاویه چرخش بیش از 15 درجه
 مشکلات راه رفتن
 لنگیدن
 درد در زانو
 علائم آرتروز
 زانوها یکدیگر را لمس می‌کنند
 پاهای شکل ضربدری دارند
 پاها بیش از حد از هم فاصله دارند

عوارض انحراف پای ضربدری

زانوهای ضربدری و پرانتزی، محور مکانیکی زانو را تغییر می‌دهند که باعث می‌شود فشار روی قسمت داخلی یا خارجی زانو زیادتر شود. این امر می‌تواند در بزرگسالی به درد، آسیب منیسک یا آرتروز منجر شود.

تشخیص

اگر شما هر کدام از علائم زیر را داشتید، حتما با یک پزشک مشاوره نمایید. یک پزشک واجد شرایط می‌تواند به شما اطمینان دهد که آیا شما دچار زانو ضربدری هستید یا خیر. در این صورت پزشک نه تنها وجود یا عدم وجود زانوی ضربدری را تشخیص می‌دهد، بلکه در صورت ابتلا به آن، میزان وخامت مشکل را نیز مشخص خواهد کرد.
تشخیص پزشک بر اساس بررسی پاها و پرسیدن سوال‌هایی در مورد هر گونه مشکل در راه رفتن و یا درد در زانوها می‌باشد. به غیر از معاینه چشمی پاها، پزشک به احتمال زیاد اندازه گیری‌هایی انجام می‌دهد تا ببیند آیا در حالت ایستاده فاصله بین دو قوزک پا بیشتر از 8 سانتیمتر هست یا نه.
گاهی اوقات پزشک ممکن است شما را به یک پزشک متخصص استخوان و مفاصل ارجاع دهد تا با انجام تصویربرداری با اشعه ایکس از پاها، اطمینان حاصل شود که پای ضربدری بیمار، به علت شکستگی یا یک بیماری استخوانی نیست. در بعضی موارد، آزمایش خون نیز انجام می‌شود تا بیماری‌های زمینه‌ای را که موجب ناهنجاری پاها می‌شوند، بررسی شوند.

درمان و علاج زانوی ضربدری یا ژنووالگوم

برای اکثریت قریب به اتفاق کودکان، درمان تنها شامل مشاهده و تحت نظر گرفتن آن‌ها ( این که اجازه دهیم فرایند رشد و زمان پاها را اصلاح نماید)، و اطمینان خاطر والدین است. استفاده از بریس، کفش‌های مخصوص طبی و درمان دستی، راه‌های دیگر معالجه این عارضه هستند.
اگر متخصص اطفال در مورد شدت هر یک از بیماری‌ها نگرانی‌ای داشته باشد، معمولا بیمار را برای ارزیابی به یک جراح ارتوپدی اطفال ارجاع می‌دهدد. این کار معمولا در صورتی انجام می‌شود که یک طرف بیشتر از طرف دیگر آسیب دیده ، یا تغییر شکل بسیار شدید بوده و یا سابقه خانوادگی خاصی وجود داشته باشد. دو بیماری‌ای که ممکن است نیاز به درمان داشته باشند عبارتند از: راشیتیسم و بیماری بلانت (Blount’s disease).

به طور کلی درمان‌های مؤثر برای عارضه‌ی پای ضربدری در کودکان و بزرگسالان عبارتند از:

استفاده از بریس

بسیاری از متخصصان ارتوپدی استفاده از بریس یا آتل‌بندی را در طول شب برای تراز کردن مجدد پاها توصیه می‌کنند. این بریس‌ها به ویژه برای افرادی که دارای سابقه خانوادگی پای ضربدری هستند مفید است. عملکرد بریس‌هایی که به کفش‌ها متصل می‌شوند این است که زانوها را به سمت داخل و موقعیت صحیح آن هدایت کنند. گاهی اوقات بریس‌ها باید سفارشی و مخصوص شخص ساخته شوند.

درمان با کمک کایروپراکتیک

روش‌های کایروپراکتیک یک روش درمانی استثنایی برای کودکان مبتلا به پای ضربدری در تمام سنین است. کایروپراکتیک می‌تواند به کودکانی که پای ضربدری را به عنوان یکی از مراحل طبیعی رشد خود تجربه می‌کنند، کمک کند تا ستون فقرات آنها در وضعیت صحیح و سلامتی حفظ شود. همچنین، در کودکانی که به بیماری زمینه‌ای مبتلا هستند، کایروپراکتیک می‌تواند به کاهش درد در زمان افزایش تحرک کمک کرده و وضعیت ستون فقرات را اصلاح نماید.

کفش‌ مخصوص

کودکانی که زانوی ضربدری دارند می‌توانند کفش‌هایی که کفی داخلی در ناحیه پاشنه پا یا قوس کف پا دارند، چه در داخل کفش و چه در کف خارجی آن استفاده کنند. کفش‌های ویژه شامل یک گوه (شیب) جهت اصلاح موقعیت پاها با صاف کردن پاها‌ می‌باشند. در برخی موارد می‎‌توان در داخل این کفش‌های ارتوپدیک یک پد قوس‌دار قرار داد که آن نیز به تصحیح راستای پاها کمک خواهد کرد.

ورزش

بعد از مشاوره با پزشک و متخصص فیزیوتراپی می‌توانید حرکات زیر را برای اصلاح عارضه زانوهای خود یا کودکتان امتحان کنید:

نتیجه چیست؟ 

در سنین اولیه، ممکن است لازم باشد منتظر بمانیم تا ببینیم آیا تغییر شکل و ناهنجاری پاها (پا یا زانوی ضربدری) به طور خودبخود اصلاح می‌شود یا خیر. در این سنین، تمرکز باید بر تصحیح موارد پاتولوژیک اساسی مانند کمبود کلسیم قرار بگیرد. لازم است زانوها و پاهای کودک به صورت منظم برای ارزیابی شدت علائم و پیشرفت آنها مورد معاینه قرار گیرند. همچنین، در برخی موارد، عمل جراحی نتایج مطلوبی در تصحیح و صاف کردن حالت پرانتزی یا ضربدری پای کودک به همراه دارد.