کمردرد یکی از مشکلات شایع در بین افراد است. اما در صورتی که کمردرد ناگهانی با بی‌حسی ناگهانی در ناحیه تناسلی، مشکلات در ادرار کردن و ضعف پاها همراه باشد، باید به عنوان یک مورد اورژانسی در نظر گرفته شود. سندرم دم اسبی یا انتهای نخاع (Cauda equina syndrome) به طور معمول ناشی از فشار قابل توجهی که یک فتق دیسک بزرگ در پایین قسمت کمر به ریشه‌های عصبی پایین نخاع وارد می‌کند، ایجاد می‌شود. این ریشه‌های عصبی پیام‌های عصبی را از مغز به اعضایی مانند مثانه، روده و پاها منتقل می‌کنند و پیام‌های عصبی این اعضا را به مغز بازمی‌گردانند. در صورتی که این ریشه‌های عصبی برای مدت طولانی تحت فشار قرار گیرند، ممکن است آسیب غیرقابل برگشتی به آن‌ها وارد شود. اما با انجام سریع جراحی برای برطرف کردن فشار روی ریشه‌های عصبی، می‌توان از وقوع آسیب دائمی جلوگیری کرده و عملکرد مثانه و روده را بهبود بخشید.

سندرم دم اسب چیست؟

نشانگان دم اسب عارضه‌ای نادر است که اگر به موقع درمان نشود، آسیب‌هایی جدی را به دنبال خواهد داشت. دلیل بروز این عارضه غالباً فتق دیسک بزرگی در پایین کمر است که ریشه‌های اعصاب انتهای نخاع را تحت فشار قرار می‌دهد. این ریشه‌های عصبی در یک دسته، شبیه به دم اسب کنار هم قرار دارند، به همین دلیل است که سندرم کودا اکوینا، سندرم دم اسبی گفته می‌شود؛ کودا اکوینا در لاتین به معنای دم اسب است.

اکثر مشکلات کمر مزمن یا طولانی مدت هستند، حال آن که نشانگان دم اسب مانند سکته مغزی یا حمله قلبی عارضه‌ای حاد است. این سندرم غالباً به سرعت، ظرف شش تا ده ساعت بروز می‌یابد. علائم متداول سندروم دم اسب شامل کمردردی می‌شود که با بی‌حسی ناگهانی ناحیۀ تناسلی و احتباس ادرار ناگهانی همراه است که هر دو جزء نشانه‌های اورژانسی به شمار می‌آیند. فشار به سرعت برطرف می‌شود تا مشخص شود که آیا بیمار می‌تواند به زندگی عادی برگردد یا این که مجبور است تا پایان عمر با بی‌اختیاری ادرار و فلج شدن پاها کنار بیاید.

البته به ندرت مشاهده می‌شود که بیماران دچار مشکلات مکرر کمر به تدریج دچار سندروم دم اسبی می‌شوند و علائم ادراری آنها با سرعت آهسته‌ای پیشرفت می‌کند. چون سندروم دم اسب، نوعی اختلال عصب‌های کنترل کنندۀ مثانه است، علائم آن می‌تواند مشابه علائم مشکلات پروستات یا مثانه باشد.

علل سندرم دم اسب

برجستگی و فتق بزرگ دیسک می‌تواند علت سندرم دم اسبی نخاع باشد. فتق دیسک به این معنا است که مادۀ ژلاتینی وسط دیسک بین مهره‌ای برجسته می‌شود یا از پارگی ایجاد شده در ناحیۀ ضعیف دیوارۀ دیسک بیرون می‌زند و به عصب فشار می‌آورد. فتق دیسک در اکثر موارد در دیسک‌های L4-5 یا L5-S1 در مهره‌های کمری ایجاد می‌شود. آسیب‌های ورزشی، زمین خوردن یا تصادف خودرو می‌تواند منجر به شکستگی ستون فقرات یا پارگی عضله و آسیب عصبی شود. از دیگر علل سندروم دم اسبی می‌توان به تنگی کانال نخاعی، تومور، عفونت یا هموراژ (خونریزی) اشاره کرد.

علائم

علائم نشانگان دم اسب شامل مشکلات مثانه، روده یا اختلال در عملکرد جنسی ـ برای مثال دشواری در ادرار کردن (احتباس ادرار) یا دشواری در نگه داشتن ادرار (بی‌اختیاری ادرار) می‌شود. اکثر بیماران درد سوزشی شدیدی را در باسن و پایین کمر حس می‌کنند و در ناحیه‌های تناسلی، راست روده و بخش داخلی ران دچار بی‌حسی و گزگز می‌شوند. درد گاهی رو به پایین در پشت ران منتشر می‌شود، از زانو می‌گذرد و به ساق پا و پایین پا می‌رسد،به این درد اصطلاحاً سیاتیک گفته می‌شود. برخی بیماران، به ویژه هنگام بلند شدن از روی صندلی، با ضعف یا فلج شدن پا یا پایین پا مواجه می‌شوند. ضعف شدید پا و از دست دادن کنترل روده و مثانه نشانه‌هایی اورژانسی هستند که در صورت روبه‌رو شدن با آنها باید به سرعت برای درمان اقدام کرد.

تشخیص

سندرم انتهای نخاع به طور بالینی با توجه به علائم خاص این عارضه تشخیص داده می‌شود. پزشک حین معاینۀ بالینی غالباً متوجه هیپرفلکسی(رفلکس‌های بیش از حد فعال) پاها می‌شود. چون سندروم دم اسب موردی اورژانسی است، موضوع را باید به سرعت به مشاور جراح ستون فقرات یا جراح مغز و اعصاب اطلاع داد. آزمایش‌های رادیولوژی و عصب‌شناختی باید بدون تاخیر برای تایید تشخیص انجام شود.

آزمایش‌های عصبی تخصصی پاها مانند تست سرعت هدایت عصبی (NCV ) و نوار عصب و عضله (EMG) اثرات تحریک عصب‌های واقع در پایین کمر را نشان می‌دهد. آزمایش‌های عکسبرداری مانند سی تی اسکن (توموگرافی محوری رایانه‌ای) و MRI (تصویربرداری رزونانس مغناطیسی) بافت نخاع تحت فشار را نشان می‌دهد.

 روش‌های درمان سندرم دم اسب 

سندرم دم اسب یک وضعیت اورژانسی است که در آن عصب‌های نخاعی ستون فقرات تحت فشار قرار می‌گیرند و ممکن است به عارضه‌های جبران‌ناپذیری مانند فلج دائمی پاها، نقص عملکرد مثانه و روده منجر شود. درمان این وضعیت عموماً شامل مداخله‌های جراحی است که پس از تشخیص دقیق علت فشار بر روی عصب انجام می‌شود. در صورت وجود عفونت، بیمار ممکن است آنتی‌بیوتیک دریافت کند که معمولاً از طریق تزریق سرمی اعمال می‌شود. در صورتی که وجود تومور باعث فشار بر روی عصب باشد، ممکن است پس از جراحی، درمان شیمیایی یا پرتودرمانی نیازمند باشد تا فشار روی عصب رفع شود.

مدیریت سندرم دم اسب در درازمدت به وجود علائمی بستگی دارد که بعد از جراحی رفع فشار از روی بافت عصبی تحریک شده همچنان وجود دارد. مدیریت عارضه تا زمانی که عصب و عضله در حد مطلوب بهبود یابد، شامل مصرف مسکن، طب فیزیکی، استفاده از بریس‌های نگهدارنده، سوند ادراری و روش‌های دیگر می‌شود

دیسککتومی

چنانچه فتق دیسک علت سندرم دم اسب باشد، عمل دیسککتومی برای برداشتن بخشی از دیسک که اعصاب را تحت فشار قرار داده است، انجام می‌شود. جراح برش کوچکی را روی وسط کمر ایجاد می‌کند و عضلات ستون فقرات را کنار می‌زند تا مهره‌ها نمایان شود. سپس دریچه‌ای را روی استخوان ایجاد می‌کند تا دیسک و ریشه عصب مشخص شود و بخش برآمده و پاره شدۀ دیسکی را که عصب‌های نخاعی را تحت فشار قرار داده است، با احتیاط برمی‌دارد.

دکمپرسیون نخاع

چنانچه تنگی کانال نخاعی علت سندرم دم اسب باشد، دکمپرسیون نخاع برای برداشتن خارهای استخوانی و رباط‌هایی انجام می‌شود که اعصاب را تحت فشار قرار داده‌اند. جراح برش کوچکی را روی کمر ایجاد می‌کند و استخوان پوشش دهندۀ روی کانال نخاعی را برمی‌دارد؛ سپس بافت نرم و خارهای استخوانی را برمی‌دارد تا فضای بیشتری برای عصب‌ها ایجاد شود. تومورها و ضایعه‌های دیگر را نیز می‌توان در این عمل خارج کرد.

بهبودی و پیشگیری

بعضی عملکردهای روده و مثانه خودکار است، اما آن دسته از عملکردهای ارادی که تحت کنترل بیمار قرار دارد، ممکن است در اثر ابتلا به سندرم دم اسب از دست برود. بنابراین ممکن است بیمار نداند که چه زمانی باید ادرار یا اجابت مزاج کند یا انجام دفع و ادرار برایش دشوار باشد.

بهبودی پس از سندرم دم اسب به شدت علائم و مدت زمانی که اعصاب قبل از انجام جراحی تحت فشار بوده‌اند، بستگی دارد. احتمال بهبودی کامل بیماران دچار احتباس ادرار کمتر از بیمارانی است که:

• دچار بی‌حسی و گزگز در ناحیه تناسلی ( سندرم دم اسب ناقص) بوده‌اند، 90 درصد این بیماران عملکردهای عادی جنسی، مثانه و روده را باز می‌یابند.
• دچار بی‌اختیاری (سندرم دم اسب کامل) بوده‌اند، 20 درصد این بیماران با بی‌اختیاری دائمی مواجه می‌شوند و حس ناحیۀ لگن را از دست می‌دهند.

برای برطرف کردن مشکلات باقیمانده پس از جراحی، نیاز به مدت چند ماه وجود دارد و استفاده از روش‌های توانبخشی مانند بازآموزی مثانه ضروری است. بیمارانی که با آسیب‌های دائمی مواجه می‌شوند، باید تغییراتی در زندگی روزمره خود ایجاد کنند که با شرایط جدیدشان سازگار باشد. متخصصان طب فیزیکی و فیزیوتراپی به بیماران مهارت‌های مهمی را در مراقبت از خود، از جمله خودسنجی، مدیریت استرس و تکنیک‌های آرامش بخش را آموزش می‌دهند. همچنین متخصصان مددکاری اجتماعی، گروه‌های پشتیبانی، تراپیست‌های جنسی و روانشناسان (برای درمان افسردگی) به بیماران کمک می‌کنند تا زندگی پس از این عارضه را آسان‌تر تجربه کنند.