استخوان دنبالچه (coccyx) در قسمت پایانی ستون فقرات قرار دارد. درد دنبالچه یا کوکسیدینیا (Coccydynia) به درد موضعی اطلاق می‌شود که معمولاً در هنگام نشستن یا در اثر انجام فعالیت‌هایی که فشاری بر انتهای ستون فقرات ایجاد می‌کنند، تشدید می‌شود.

این عارضه در زنان با درصد شیوع بسیار بالاتری نسبت به مردان روبرو است و معمولاً ناشی از آسیب به استخوان دنبالچه یا منطقه اطراف آن است، به عنوان مثال در نتیجه افتادن به زمین از ارتفاع یا در زمان زایمان. در موارد نادر، عفونت یا تشکیل تومور نیز می‌تواند باعث درد دنبالچه شود.

علل احتمالی درد دنبالچه

درد دنبالچه معمولاً به یکی از دلایل زیر بروز می‌یابد:

آسیب موضعی

وارد شدن ضربه و آسیب مستقیم به دنبالچه احتمالاً یکی از علل شایع درد در نشیمنگاه است. افتادن روی استخوان دنبالچه باعث التهاب رباط‌ها و آسیب به استخوان دنبالچه یا اتصال دنبالچه به استخوان خاجی می‌شود. آسیب به دنبالچه معمولاً باعث کبودی در این استخوان می‌شود. البته، در برخی موارد، آسیب به دنبالچه ممکن است همراه با شکستگی یا جدا شدن استخوان دنبالچه به سمت جلو یا عقب باشد.

فشار مکرر

فعالیت‌هایی، مانند اسب سواری و نشستن روی سطوح سخت به مدت طولانی، که فشار درازمدتی را به استخوان دنبالچه تحمیل می‌کند، باعث شروع درد دنبالچه می‌شود. چنانچه این موارد علت درد نشیمنگاه باشد، درد معمولاً دائمی نخواهد بود؛ اما اگر التهاب و علائم مدیریت نشود، درد مزمن خواهد شد و بر توانایی حرکتی مفصل خاجی ـ دنبالچه‌ای اثر می‌گذارد.

زایمان

سر نوزاد هنگام تولد، از بالای دنبالچه رد می‌شود و فشار روی دنبالچه گاهی اوقات به آسیب دیدن ساختارهای دنبالچه، یعنی دیسک، رباط و استخوان‌ها، می‌انجامد. این فشار می‌تواند باعث شکستن استخوان دنبالچه شود، البته این مورد به ندرت پیش می‌آید.

تومور یا عفونت

درد کوکسیدینی به ندرت از وجود تومور یا عفونتی نشأت می‌گیرد که به استخوان دنبالچه فشار می‌آورد.

درد ارجاعی دنبالچه

درد به ندرت از دیگر نقاط ستون فقرات یا لگن، در اثر عارضه‌هایی مانند فتق یا فرسایش دیسک کمر، به استخوان دنبالچه نیز سرایت می‌یابد.

عامل‌های دیگری نیز احتمال درد دنبالچه را افزایش می‌دهد. در ادامه دیگر عامل‌های خطر درد نشیمنگاه را شرح می‌دهیم.

چاقی

چرخیدن لگن همراه با حرکت دنبالچه به طور عمومی در افرادی که دچار اضافه وزن هستند، کاهش می‌یابد. در این شرایط، فشار مداومی بر استخوان دنبالچه وارد می‌شود و احتمال بروز درد دنبالچه افزایش می‌یابد. نتایج یک پژوهش نشان می‌دهد که در زنان، شاخص توده بدنی (BMI) بیشتر از 27.4 و در مردان بیشتر از 29.4، احتمال بروز درد دنبالچه پس از آسیب دیدگی یا تحمیل فشار مکرر را افزایش می‌دهد.

جنسیت

بانوان بیشتر از آقایان دچار درد دنبالچه می‌شوند، چون زاویه لگن بازتری دارند و استخوان دنبالچه‌شان هنگام زایمان آسیب می‌بیند.

اگر درد خفیف یا متوسط باشد، ضرورتی ندارد که علت دقیق آن تعیین شود. بااین حال درد گاهی شدید است یا منشأ مهمی دارد، بنابراین بهتر است که علت کلی بروز درد مشخص شود تا بتوان آن را به نحوی موثر درمان کرد.

علائم

درد و التهاب موضعی استخوان دنبالچه علائم اصلی کوکسیدینی به شمار می‌رود. درد استخوان دنبالچه نشستن یا تکیه کردن روی باسن را برای بیمار دشوار می‌کند. علاوه بر آن که بیمار هنگام نشستن احساس درد در دنبالچه می‌کند، از دردی آزاردهنده در این ناحیه نیز رنج می‌برد.

تشخیص درد دنبالچه

پزشک التهاب دنبالچه را صرفاً با توجه به علائم و بررسی ناحیه درگیر درد موضعی تشخیص می‌دهد. پزشک احتمال ابتلا به عارضه‌هایی، مانند شینگل که عموماً همراه با راش و حساسیت پوستی موضعی است، را رد می‌کند و برای اطمینان از عدم ابتلا به اختلال‌های استخوانی یا بافتی، دستور CAT اسکن یا MRI می‌دهد.

درمان درد دنبالچه

برای رهایی از درد دنبالچه می‌توان از روش‌هایی مثل درمان‌های خانگی، انجام حرکات ورزشی و درمان دارویی و جراحی استفاده کرد:

درمان خانگی

درد نشیمنگاه غالباً بسیار شدید و طاقت‌فرسا است، بنابراین درمان خانگی با هدف کنترل درد و جلوگیری از تحریک دنبالچه انجام می‌شود. اکثر موارد درد دنبالچه را می‌توان در خانه مدیریت کرد.

• از نشستن طولانی مدت روی سطوح سخت اجتناب کنید. اگر مجبورید که روی سطح سختی بنشینید، مدام روی باسن جابجا شوید. همچنین می‌توانید رو به جلو خم شوید تا وزن به استخوان دنبالچه وارد نشود.
• اگر استخوان آسیب دیده است، تا چند روز پس از آسیب دیدگی، چهار بار در روز، هر بار به مدت 20 ـ 15 یخ روی آن بگذارید.
• بالش طبی نشیمنگاه خریداری کنید یا خودتان بالشی را بدوزید و روی آن بنشینید. در وسط این بالش طبی سوراخی وجود دارد که اجازه نمی‌دهد استخوان دنبالچه با سطح صاف زیر بدن تماس پیدا کند. به این ترتیب فشار مستقیم به ناحیه دردناک دنبالچه وارد نمی‌شود.
• غذاهای سرشار از فیبر میل کنید تا مدفوع نرم شود و دچار یبوست نشوید؛ به خاطر داشته باشید که یبوست درد نشیمنگاه را تشدید خواهد کرد.

دارودرمانی

درمان‌های دارویی زیر برای رفع درد دنبالچه مؤثر اند:

• پزشک داروی مسکن را برای تسکین درد دنبالچه شدیدی تجویز می‌کند که با مصرف مسکن‌های بدون نسخه آرام نشده است.
• داروی مسهل برای پیشگیری از یبوست تجویز می‌شود.
• اگر درد نشیمنگاه پس از درمان‌های محافظه کارانه آرام نشده باشد، داروی بی‌حسی موضعی یا کورتیکواستروئید در ناحیه دنبالچه تزریق می‌شود.
• برای رفع عفونت باید آنتی بیوتیک مصرف شود.

درمان دستی

درمان دستی دنبالچه با هدف جابجایی موقعیت دنبالچه، قرار دادن آن در محل مناسب و حفظ هم‌ترازی آن انجام می‌شود.

برش و تخلیه

اگر کیست پیلونیدال علت درد نشیمنگاه باشد، متخصص برشی را روی کیست ایجاد و آن را تخلیه می‌کند.

ورزش درمانی

انجام حرکات ورزشی و کششی زیر به تسکین درد دنبالچه کمک می‌کنند:

حرکت مولا باندها

حرکت مولا باندها (Mula Bandha) یکی از تمرینات اساسی در یوگا است و یک تکنیک انرژی است که در آن، انقباض پرینه، که یک قسمت از کف لگن بین مقعد و ناحیه تناسلی قرار دارد، انجام می‌شود. شبیه به زمانی که می‌خواهید ادرار یا مدفوع را متوقف کنید، شما باید این عضلات را فشار دهید. این انقباض را به مدت 10 ثانیه نگه دارید و آن را سه یا چهار بار تکرار کنید. هدف اصلی این تمرین، تحریک عصب‌های منطقه خاجی و دنبالچه و تقویت ناحیه لگن است. علاوه بر این، این حرکت می‌تواند در کاهش درد استخوان خاجی و دنبالچه مؤثر باشد.

کشش گربه/ گاو

هدف از انجام این تمرین ورزش دادن دست و پا، کشش عضلات گردن و پشت بدن، تحریک عصب‌های ستون فقرات، هم‌ترازی مهره‌ها، بهبود جریان خون و تسکین درد گردن و کمر است.

چهار دست و پا روی زمین قرار بگیرید، به گونه‌ای که صورت رو به پایین، پشت صاف، دستها دقیقاً زیر شانه‌ها و زانوها زیر مفصل‌های ران باشد. پشت بدن را رو به بالا (کشش گربه) گرد کنید، سپس به کمر قوس بدهید و سرتان را بلند (کشش گاو) کنید. همان‌طور که کشش گربه را انجام می‌دهید، نفس را بیرون بدهید. هنگام انجام کشش گاو، عمل دم را انجام دهید. این حرکت را به مدت یک دقیقه انجام دهید.

اگر مچ دستها به دلیل گذاشتن دست روی زمین درد گرفت، دستها را مشت کنید تا دردتان کمتر شود.

حرکت بچه یوگا

هدف از این تمرین افزایش تونوس ماهیچه‌ای لگن، بهبود جریان خون در اندام‌های حفره لگن و کشش مچ پا، زانو و کمر است.

زانو بزنید و روی پاهایتان بنشینید، به گونه‌ای که باسن روی پاشنه قرار بگیرد. سپس قفسه سینه را به زمین نزدیک کنید. بازوها را در امتداد بدن رو به عقب به گونه‌ای دراز کنید که کف دستها رو به بالا باشد. سر را روی زمین بگذارید. همان طور که این کشش را حفظ کرده‌اید، به آرامی نفس بکشید و پیشانی را روی زمین بچسبانید. این کشش را یک دقیقه حفظ کنید. برای این که کشش به تمام ستون فقرات و بالاتنه وارد شود، بازوها را بالای سر روی زمین قرار دهید، این بار کف دستها باید رو به پایین باشد.

حرکت پل

هدف از این حرکت ماساژ دادن اندام‌ها و عضلات شکمی و تحریک جریان خون در ستون فقرات و دنبالچه است. حرکت پل ستون فقرات را منعطف، نرم و جوان نگه می‌دارد. پل زدن اندام‌های لگن را سالم نگه می‌دارد و عضلات سرینی و پا را تقویت می‌کند.

به پشت روی زمین دراز بکشید، زانوها را خم کنید، پاها را به عرض لگن باز کنید و کف پاها را روی زمین بگذارید. بازوها را کنار بدن دراز کنید، به گونه‌ای که کف دستها روی زمین باشد. بالاتنه را بلند کنید، حرکت را از لگن شروع کنید. مهره‌ها را یک به یک از روی زمین بلند کنید، تا در نهایت کل بالاتنه و لگن در بالا قرار بگیرد.همان‌طور که لگن را بالا نگه داشته‌اید، پاشنه‌ها را به زمین فشار دهید. سعی کنید به ناف نگاه کنید. یک دقیقه در این حالت بمانید. همان طور که حالت پل را حفظ کرده‌اید، نفس عمیق بکشید.

چرخش ستون فقرات

شل کردن عضلات کمر و بهبود جریان خون در ستون فقرات و اندام‌های داخلی هدف از انجام این حرکت کششی است.

به پشت روی زمین دراز بکشید. زانوی چپ را به سمت قفسه سینه ببرید. پای راست را روی زمین دراز کنید. زانوی چپ را پایین ببرید و از روی پای راست رد کنید. برای بیشتر شدن کشش کافی است که دست راست را روی زانوی چپ بگذارید و به آرامی رو به پایین فشار دهید. از روی شانه به سمت چپ نگاه کنید. شانه‌ها باید روی زمین باقی بماند. این حالت را به مدت یک دقیقه حفظ کنید.

حرکت کبرا

هدف از این حرکت کششی، باز کردن قفسه سینه، منعطف و سالم نگه داشتن کمر و پشت بدن، تقویت و ترمیم عضلات بالاتنه و تسکین درد پایین کمر است.

به رو روی زمین دراز بکشید، آرنج‌ها را روی زمین زیر شانه‌ها بگذارید و دست‌ها را رو به جلو دراز کنید. قفسه سینه را بکشید و بالا ببرید تا آرنج‌ها کشیده و بازوها صاف شود. مفصل‌های ران باید روی زمین باشد. کمر را از روی زمین بلند کنید. کتف‌ها را به هم فشار دهید. عضلات سرینی را منقبض کنید. به وسط ابروها نگاه کنید. کشش را به مدت یک دقیقه حفظ کنید و نفس عمیق بکشید.

جراحی

استخوان دنبالچه بسیار نادر و در شرایط استثنایی نیاز به جراحی (کوکسیژکتومی) دارد. با این حال، این جراحی همراه با عوارضی مانند عفونت ممکن است و زخم به خوبی بهبود نیابد. علاوه بر این، جراحی دنبالچه در برخی موارد نمی‌تواند تسکین درازمدت مورد انتظار را به ارمغان بیاورد.

آیا راهی برای پیشگیری از درد دنبالچه وجود دارد؟

از آنجایی که اکثر موارد آسیب دیدگی دنبالچه تصادفی است، برای مثال فرد روی یخ سر می‌خورد، راهی نیز برای پیشگیری از آن وجود ندارد.

درهر حال استفاده از وسایل محافظ هنگام شرکت در مسابقات ورزشی پربرخورد، احتمال آسیب دیدن دنبالچه را کاهش می‌دهد.

پیش‌آگهی درد دنبالچه

چنانچه آسیب‌دیدگی علت درد دنبالچه باشد، انتظار می‌رود که با مراقبت از خود و درمان‌های خانگی و پزشکی موثر، درد ظرف چند هفته برطرف شود. البته پیش‌آگهی درد دنبالچه به عامل‌های زیر بستگی دارد:

• علت اصلی درد نشیمنگاه: این که درد از آسیب دیدگی، تومور یا عفونت نشأت گرفته است.
• اگر آسیب دیدگی علت درد باشد، باید شدت آسیب (کبودی، شکستگی یا دررفتگی) تعیین شود.
• توانایی و تحمل بیمار برای انجام درمان‌های مختلف
• وضعیت سلامت عمومی بیمار و توانایی التیام‌بخشی و ترمیم طبیعی بدن
• درد دنبالچه برخی بیماران، علی‌رغم درمان مناسب، تسکین نمی‌یابد. درد آزاردهنده نشیمنگاه باعث کلافگی و ناراحتی شدید بیمار می‌شود.